TANRILAR
Becerilerine ve güçlerine göre isimlendirilen insanüstü özelliklere ve güçlere sahip oldukları düşünülen bazı tabiat güçlerine Tanrı denmektedir.
Gök Tanrı-Kök Tengri
Türk mitolojisinde Gök Tanrı olarak bilinen yer ve göğün ortasında yer alan her şeyin hakimi yaratıcıdır. Türklerde tanrı kelimesi tek bir varlığı temsil ederken ilerki dönemlerde çoğul bir varlığı temsil etmektedir. Türklerin Gök Tengri ve Yağız Yir’e törenler yaptığı bilinmektedir. Yağız Yir bereket tanrısı olarak bilinmektedir. Gök Tanrı ve Yağız Yir birlikte söylenmektedir. Eski Türk kültüründe hakanları, kağanları tahta çıkaran güç Gök Tanrıdır.
Ürüng Ayıı Toyon
İlk insanı, güneşi, ayı, yıldızları, yeri, dağları, hayvanları yaratan “Gökyüzü Tanrısı” olarak geçen Ayığ Han olarakta bilinen “Ürüng Ayıı Toyon” dünyanın ana kutu’dur. Göğün 9. katında yer almaktadır. İnsana yeteneklerini veren ve hayvanların çoğalıp evrenin bereketli oluşunu sağlayan tanrıdır.
Kayra Han
Altay Türklerinde en büyük tanrıdır. Dünyada var olan her şeyi yaratan gerçek tanrı o dur. Altay ve Tuva Türklerinin dualarında “Tengri Kayrakan” olarak geçer. Kelime anlamları “korumak, saklamak, himaye etmek” anlamındadır. Göğün 17. katında bulunmaktadır.
Ülgen
Altay Türklerinde Kayra Han’nın oğlu olarak bilinen gökyüzünün hakimi, iyilik ve merhamet tanrısıdır. Göğün 16. katında yer alır. Altındağ’da, altın kapılı bir sarayda altın tahtta oturmaktadır. Yıldırımlar, şimşekler çaktıran gökkuşağının yaratıcısı Ülgendir. Bolluğun ve zenginliğin kaynağıdır.
KORUYUCU RUHLAR-İYELER
Umay Ana-Ayıısıt-Ayzıt Hatun
Mitolojik bir varlık olarak tanınan Umay Ana, Orhun yazıtlarında, Turfan metinlerinde, Divanü Lugati’t-Türk adlı eserlerinde geçmektedir. “Doğum Tanrıçası” olarak bilinen Umay Ana aile, evlilik, ve neslin devamının koruyucu tanrısıdır. Umay Ana çocuğu olmayanlar için dua edilen ruhtur. Çocukların üzerinde bulunan doğum lekeleri Umay Ana’nın el izi olduğu söylenir. Güzelliğin sembolü olan Umay Ana’ya törenler yapılmıştır. Bu törenlere “Ayıısıt Töreni” denmektedir. Umay Ana’ya Tanrıça denmesinin sebebi ise Türklerde sonraki dönemlerde ortaya çıkan çoklu tanrı kültürüyle ilişkilendirilmektedir.
Yayık
İnsanlar ile Ülgen arasında aracılık yapan, insanları kötülüklerden koruyan ve tüm canlılara hayat veren aracı bir ruhtur. İnsanların arasında yaşadığına inanılırdı. Kamlar Yayık sayesinde göğe çıktığı bilinirdi. Yayık içen törenler yapılırdı. Bu törenlere “Yayık Kaldırma” adı verilirdi.
Suyla
Gökte yaşadığına inanılan ve insanların koruyucusu olan güneşin ve ayın kırıntılarından yaratılan bir ruhtur. At gözüne benzer gözlerinin olduğunu ve bu gözlerin 30 günlük uzaklıktaki olayları görebildiğine inanılırdı. İnsanlara gelecekte olabilecekleri söylerdi.
Karlık
Suyla ve Yayıkla ortak özellik ve güçlere sahiptir. İşaretinin duman olduğu düşünülmektedir. Mitolojide özelliklerinden pek bahsedilmemektedir.
Kayberen
Dağlarda yaşayan, hayvanları koruyan ve hayvanların çoğalmasını sağlayan ruhtur. Kızdırıldığında hayvanlara zarar verir.
Utkuuçi
Gökte yaşadığına inanılır. Ülgen’nin elçisidir. Kurbanları göğe Ülgene götürür.
Aan Alahçın Hatun-Aan Darhan Hatun
Orta dünyada yaşadığına inanılan ruhların en büyüğü ve en saygınıdır. Yerin sahibesidir. Büyük kayın ağaçlarının üzerinde yaşadığına inanılmaktadır. Bu yüzden kayın ağaçları kutsaldır. Yaz geldiğinde kayın ağaçlarının altında Aan Alahçın Hatun için kurban kesilir.
KÖTÜ RUHLAR
Erlik
Yer altında yaşayan bu ruh kötülüğün sembolüdür. İlk zamanlarda tanrının arkadaşı ve yardımcısı olan Erlik daha sonraları hırsına yenik düşerek kötülüğün sembolü olmuştur. Kötü ruhlu insanların kendisinin olmasını isteyen Erlik tanrıyla pazarlık yapar.
Albastı
Yer altında yaşayan bu ruh yer altı ve ölüler aleminin temsilcisidir. Bu ruhun ne zaman ve neden kötü ruha dönüştüğü bilinmemektedir. Genç erkeklere güzel kız, genç kızlara da yakışıklı erkek kılığında görünür. Yeni doğan çocuklara ve lohusalara zarar verdiğine inanılırdı.
