Sanat Tarihçisi Otto Demus, orta Bizans Dönemi kiliselerindeki bezeme programlarına yönelik üç farklı yorumlama sistemi önerdi:
- Kilisenin Hristiyanlık dünyasını temsil ettiği hiyerarşik-kozmik sistem;
- Yapının, İsa’nın dünyevi hayatını kutsadığı yerlerin bir imgesi olarak algılandığı (ve böylece mistik bir şekilde özdeşleşildiği) topografik sistem;
- İkonaların kilise yortularının dizilişine göre düzenlendiği liturjik-kronolojik sistem.*
Demus, standart bezeme programının kapalı Yunan haçı planlı kilise için hazırlanmış olması gerektiğine inandı, çünkü üç düzen de bu yapının tipiyle çok yakın bir uyum içindeydi.** Orta Bizans döneminin önemli yapılarının çoğunun iç bezemesini kaybetmiş olması, Demus’u, bir yandan kapalı Yunan haçını baskın mimari form olarak kabul ederken, öte yandan orta Bizans kilise bezemesi tartışmasını, neredeyse sırf Yunanistan’daki birtakım on birinci yüzyıldan kalma, sekiz destekli kiliseyle sınırlamak gibi sıkıntılı bir duruma sokmuştur.
Ne var ki en önemli olan nokta, bu “sistemin”, en belirgin özelliği tek bir merkezi kubbesi olan, küçük, sadeleştirilmiş ve görece standartlaştırılmış bir kilise iç mekanına karşılık gelmesidir. Demus’un sistemi, beş kubbeli, büyük Kutsal Havariler ya da Venedik’teki San Marco gibi daha karışık tasarımlarda o kadar iyi işlemez. Orijinal bezemeleri yok olmuş olan Gül Camisi gibi daha büyük ve daha karmaşık iç mekanlara “sistemin” nasıl uyarlandığı merak edilebilir.
Kısa süre önce araştırmacılar Demus’un tezine karşı çıktı. Mathews, kilise tarafından kutlanan önemli bayramların tasvirleri değil, sadece İsa ve Meryem Ana’nın hayatlarından sahneler olduğunu ileri sürdüğü Yortu Çevrimi adlandırmasını sorguladı.*** Diğer taraftan Maguire, Bizanslı yazarlar tarafından da kullanıldığını belirterek terminolojiyi destekledi. Her iç mekan düzeninin kuruluşu bağlamında kavranması gerektiğini ileri sürerek, programdaki incelikleri de vurguladı. Ona göre imge seçimleri, kurucunun özel isteklerini ya da toplumsal konumunu yansıtıyordu. Apsis ve kubbe temaları her zaman Demus’un sistemine uymayan, Kapadokya’daki kayalara oyulmuş kiliseler bu görüşü desteklemiyor. Genelde yüksek nitelikli bu kiliseler bölgesel sapmalar olarak göz ardı mı edilmeli?
Bu eleştiri ve sorulara rağmen Demus’un sistemi, özel durumlara uyarlanabilen esnek bir sistem olarak algılandığında genel olarak geçerlidir. Konu seçimlerinde büyük bir farklılık olsa da yerleşimler görece değişmez. Mozaikle süslenen kiliselerde genelde alt duvarlar mermer kaplanırdı. Yer yer nişler ve çerçeveli levhalar, tam boy ya da büst boyutlarında tek başlarına azizlerin tasvirlerini içerirdi. Fresko kullanıldığında, sıklıkla duvarlarda renkli duvar etekliği üzerine azizler sıralanırdı. Duvar üstleri ve alt tonozlardaki geniş yüzeyler hikaye anlatan sahnelerle süslenirdi. Zaman zaman Eski Ahit’ten sahneler ilave edilse de bu hikayeler normalde İsa ve Meryem Ana’nın hayatından alınırdı. Kubbeler ve apsisler, ana kubbede peygamberler ya da meleklerle çevrili İsa, ya da apsiste meleklerle kuşatılmış Meryem Ana gibi önemli figürlere ayrılırdı.
*Demus, Byzantine Mosaic Decoration, 14-16
**Agy.,16
***Maguire, “Mosaics of Nea Moni”, 205-14, Demus’un Bizans terminolojisini izlediğinden bahseder: On birinci yüzyılda John Mauropous Eispinakas megalous ton heorton (“büyük yortuların resimleri üzerine”) adlı bir ekphrasis yazdı; der. P.De Lagarde, Iohannis Euchaitorum Metropolitae quae in codice vaticano graeco 676 supersunt (Göttingen, 1882), 2-8, no. 2-11.
-Robert Ousterhout, Bizans’ın Yapı Ustaları, “İkonografik Programlar”, s.258.
